René Descartes en Elisabeth van de Palts, Briefwisseling. Vert. uit het Frans door Jeanne Holierhoek. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2000. 207 pp, fl. 39,50
In 1643 ontmoette de Franse filosoof René Descartes in Den Haag de Duitse prinses Elisabeth van de Palts. Elisabeth had een voorliefde voor wiskunde en metafysica en vroeg Descartes of hij met haar wilde corresponderen.
Door Hester Eymers -- Al in de eerste brieven die Elisabeth van de Palts aan Descartes schrijft, voelt ze hem duchtig aan de tand over de kwestie die nog altijd het meest heikele punt vormt in zijn filosofie, de verhouding tussen lichaam en geest. Descartes pleitte voor een strikt onderscheid tussen deze twee substanties, aangezien hun aard volstrekt verschillend was: het lichaam is stoffelijk en kenmerkt zich door de eigenschap 'uitgebreidheid', de ziel is onstoffelijk en wordt gekenmerkt door 'denken'. Het probleem dat dit onderscheid opriep, was hoe deze twee substanties samen konden gaan in één persoon, want het was wel duidelijk dat een mens zowel een lichaam als een geest had en dat deze op elkaar inwerkten.
Descartes probeert de verbinding te leggen door een beroep te doen op het begrip 'kracht', maar daarmee is Elisabeth niet tevreden. Ze blijft erbij dat de ervaring ons weliswaar leert dat lichaam en geest een eenheid vormen, maar dat het tot nu toe een raadsel is hóe dat precies gebeurt. De scherpzinnigheid en onafhankelijkheid van geest van de prinses blijkt al direct uit deze eerste gedachtewisseling en geeft ook aan de rest van de correspondentie vaart en esprit.
Gaandeweg worden de brieven wat persoonlijker van toon. Descartes, die thuis was op velerlei gebied, geeft Elisabeth medische adviezen. Zij lijdt onder de vele tegenslagen die haar familie te verduren krijgt en klaagt over maagkrampen en koorts. Descartes maant haar opgewekt te blijven onder de slagen van het lot en met de kracht van de rede haar emoties te beteugelen. Bij wijze van voortzetting van deze stoïcijnse raadgevingen stelt de filosoof voor van gedachten te wisselen over De vita beata van de Romein Seneca. 
Elisabeth stemt in met het plan en Seneca's definitie van geluk en de wijze dit te bereiken, worden aan een grondige analyse onderworpen. Beiden vinden zij Seneca uiteindelijk te onduidelijk en te weinig systematisch. Descartes zet zijn eigen opvattingen uiteen die Elisabeth duidelijk prefereert boven die van Seneca. Door haar vragen zet ze Descartes ertoe aan zijn ideeën steeds verder te verfijnen, wat uiteindelijk zal resulteren in de uitgave van de verhandeling Les passions de l'âme. De scheiding tussen lichaam en geest die in de Meditaties nog zo absoluut en onoverbrugbaar was, wordt hier genuanceerd doordat het lichaam met zijn hartstochten in zekere zin 'denkt'.
De briefwisseling tussen Descartes en Elisabeth van de Palts is voorbeeldig uitgegeven. Korte biografieën van de briefschrijvers bieden de lezer houvast doordat de datum van een brief gekoppeld kan worden aan een bepaalde periode in de levensloop. Het nawoord vult dit nog aan met een algemenere schets van de historische omstandigheden. Om het af te maken is bovendien bij wijze van inhoudsopgave een overzicht van de brieven en hun inhoud opgenomen.
Des te spijtiger is het dat het voorwoord, geschreven door René Gude, scheidend hoofdredacteur van Filosofie Magazine, volledig detoneert met deze integer opgezette uitgave. Gude poogt een inleiding op het denken van Descartes te geven, maar doet dat in zulke populistische bewoordingen dat het de vraag is of zijn boodschap overkomt. In zijn ijver de serieuze gedachtenwisseling tussen Descartes en Elisabeth begrijpelijk te maken voor een breed publiek, schiet hij nogal eens te ver door. Zo vergelijkt hij de adviserende rol die Descartes in deze briefwisseling op zich neemt met ouders van tegenwoordig die er evenmin aan ontkomen "hun nestblijvertjes het een en ander bij te brengen voor ze met een eigen giropas en bonuskaart de wijde wereld ingestuurd kunnen worden".
Het is de vraag of hij zijn doel op deze wijze niet voorbij schiet, want de verwachtingen die deze uitleg op getapte toon wekken, zouden wel eens niet ingelost kunnen worden door hetgeen volgt. Voor wie werkelijk geïnteresseerd is in het denken van Descartes is dat maar beter ook. 
Epimedium
13 augustus 2001
Tekst © Hester Eymers